“Dạy học trực tuyến: cánh cửa mở ra thế giới” là chủ đề giao lưu trực tuyến trên Báo Giáo dục và Thời đại điện tử diễn ra từ 9h30 đến 11h ngày 16/4/2021.
Đúng là hiện nay có một cách hiểu chưa đầy đủ về dạy học trực tuyến. Đó là việc coi dạy – học trực tuyến chính là hoạt động dạy – học qua webcam (theo thời gian thực), thông qua các nền tảng như Zoom, MS Teams, Google Meets… Trên thực tế, đây chỉ là một hình thức của dạy học trực tuyến, theo phương thức hội thảo video (video conferencing).
Dạy học trực tuyến là việc tổ chức giảng dạy (bao gồm: truyền tải nội dung giảng dạy, cung cấp bài giảng, học liệu, thực hiện các tương tác dạy và học, tổ chức kiểm tra, đánh giá người học) thông qua các nền tảng công nghệ (phần mềm, ứng dụng, công cụ) hoạt động trên môi trường Internet.
Trong bối cảnh xã hội bình thường, không nên xem việc giảng bài theo thời gian thực qua các nền tảng hội thảo video là phương thức dạy học phổ biến. Bởi thực chất, nó chỉ là phiên bản online không đầy đủ của việc dạy học trực tiếp trên lớp, nó không thực sự tiêu biểu cho phương thức dạy – học trực tuyến. Thậm chí, khi học theo cách này, nếu giáo viên chỉ thuần túy giảng giải lý thuyết, học sinh không có nhiều cơ hội để bày tỏ sự đồng điệu với thầy khi khám phá được điều mới mẻ, không được giao lưu với bạn bè về những vấn đề cùng quan tâm, rất khó cho người học để có thể nêu ý kiến trao đổi, hỏi đáp, thảo luận khi cần trợ giúp như ở trên lớp.
Cần hiểu dạy học trực tuyến không chỉ thuần túy là việc dạy trực tiếp thông qua webcam và Internet. Dạy học trực tuyến bao gồm cả các hoạt động dạy học qua Internet nhưng không theo thời gian thực, không sử dụng hình thức phát video trực tiếp (livestream). Ví dụ như: sử dụng hệ thống quản trị học tập (LMS) để cung cấp bài giảng dưới dạng video clip đã được biên soạn từ trước cho người học; trao đổi và thảo luận với người học qua diễn đàn trực tuyến (forum); tương tác với người học qua các nền tảng mạng xã hội như Facebook, Zalo; cung cấp tài liệu, học liệu trực tuyến để người học tự học….
Thế mạnh nổi bật của dạy học trực tuyến là khả năng giúp người học có thể học ở bất kỳ thời điểm nào, từ bất kỳ nơi nào. Và do đó, nó giúp người học có một lộ trình học tập phù hợp với quỹ thời gian và các điều kiện cá nhân của mình. Đây chính là cơ sở cho việc thực hiện các tiếp cận cá thể hóa trong giáo dục.
Như thế, có thể thấy phần nhiều chúng ta hiện nay chưa thực sự áp dụng được đào tạo trực tuyến một cách đầy đủ và hiệu quả. Thậm chí, việc triển khai có phần khiên cưỡng khi yêu cầu học sinh học trực tuyến với thời lượng và cách thức như với học trực tiếp, theo thời khóa biểu như khi lên lớp. Sự lên ngôi của Zoom, MS Teams, Google Meets chính là phản ánh rõ nét của xu thế này. Như đã nói phía trên, thực chất chúng ta đang tạo ra những phiên bản online của các buổi học trực tiếp trên lớp. Điều này không nên được khuyến khích trong bối cảnh xã hội bình thường.
Thực tế là, để dạy học trực tuyến hiệu quả, giáo viên phải chuẩn bị và đầu tư công sức khá lớn, thậm chí có khi khối lượng công việc còn lớn hơn so với sự chuẩn bị cho dạy học trực tiếp.
Trước hết, các thầy cô nên đầu tư xây dựng kế hoạch giảng dạy, thiết kế các hoạt động, kịch bản giảng dạy chi tiết của mỗi tuần/buổi học cho cả môn học. Đồng thời, nên thông báo kế hoạch này tới người học ngay từ đầu học kỳ để người học chủ động chuẩn bị, hoàn thành các yêu cầu học tập và làm bài tập đúng hạn.
Nếu đang áp dụng hệ thống quản lý học tập (LMS), các thầy cô cần lưu ý tương tác và có phản hồi kịp thời tới người học; hỗ trợ người học giải quyết những khó khăn nảy sinh trong quá trình học tập.
Ngoài tổ chức dạy học trực tuyến theo thời gian thực (livestream qua Zoom, Teams …), các thầy cô rất nên xây dựng một số nội dung giảng dạy dưới dạng video, đặc biệt là các nội dung liên quan đến lý thuyết, tổng quan. Sau khi biên tập kỹ và hoàn thiện, chúng ta đưa các video hoặc đường dẫn tới video này lên hệ thống quản trị học tập LMS để người học có thể chủ động tiếp cận và học tập.
Bên cạnh đó, chúng ta có thể nghiên cứu sử dụng, áp dụng các công cụ, phần mềm hỗ trợ giảng dạy trực tuyến có tính tương tác cao để tổ chức các hoạt động dạy và học tương ứng (ví dụ: Microsoft Sway, Nearpod, FlipGrid, Kahoot, Quizizz, Mentimeter, …).
Và cuối cùng, hãy cố gắng thực hiện các hoạt động tuyên dương, khuyến khích, ghi nhận sự tham gia tích cực của người học để thúc đẩy tinh thần và ý thức tự giác học tập của người học. Sự khuyến khích, ghi nhận kịp thời của thầy cô sẽ tạo động lực tích cực cho người học.
Rõ ràng là không thể áp dụng nguyên lý dạy học trực tiếp cho dạy học trực tuyến hay ngược lại. Việc không hiểu đúng và không có phương pháp áp dụng dạy học trực tuyến phù hợp là nguyên nhân của thực trạng đó.
Để việc dạy học trực tuyến phát huy được hiệu quả và khắc phục những vấn đề nêu trên, theo tôi, các nhà trường nên thúc đẩy áp dụng tiếp cận giáo dục kết hợp (blended learning) trong hoạt động đào tạo. Nói một cách khái quát thì đây là phương thức kết hợp hài hòa giữa dạy học trực tuyến và dạy học trực tiếp để nâng cao chất lượng đào tạo. Để triển khai phương thức này, tôi xin có một số khuyến cáo như sau:
– Các nhà trường nên vận dụng những điểm mới trong Thông tư 09/2021/TT-BGD&ĐT Quy định về quản lý và tổ chức dạy học trực tuyến trong cơ sở giáo dục phổ thông và cơ sở giáo dục thường xuyên để xây dựng các cơ chế ghi nhận, công nhận nỗ lực của giáo viên trong việc xây dựng nội dung và tổ chức giảng dạy theo tiếp cận blended learning. Theo đó, người đứng đầu cơ sở giáo dục được quyền quyết định hình thức tổ chức dạy học trực tuyến hỗ trợ dạy học trực tiếp; tổ chức dạy học trực tuyến thay thế dạy học trực tiếp tại cơ sở giáo dục trong thời gian học sinh không đến trường để học tập vì lý do bất khả kháng. Đặc biệt, cần có cơ chế khuyến khích, hỗ trợ, đầu tư để giáo viên phát huy sáng tạo và tham gia vào việc tạo lập nội dung phục vụ giảng dạy trực tuyến.
– Ở tổ bộ môn, nên có các cuộc trao đổi, thảo luận để xây dựng kịch bản giảng dạy cho các môn học do bộ môn phụ trách. Theo đó, với mỗi môn học, cần xác định rõ những nội dung nào có thể dạy trực tuyến, nội dung nào phải thực hiện trực tiếp trên lớp, những nội dung nào người học có thể tự tìm hiểu thông qua sách giáo khoa và các tài liệu tham khảo, nội dung nào có thể truyền tải thông qua bài giảng bằng video… Theo kịch bản này, giáo viên sẽ chủ động xây dựng nội dung cho môn học.
– Đối với giáo viên, cần có đầu tư kỹ càng cho nội dung của môn học. Cụ thể, cần chuẩn bị kỹ lưỡng học liệu cho môn học mà mình phụ trách và chủ động gửi trước học liệu cho học sinh qua email hoặc qua hệ thống quản lý học tập (LMS). Bên cạnh đó, giáo viên có thể hỗ trợ người học tìm hiểu tài liệu học tập thông qua LMS hoặc các kênh khác nhau.
Đặc biệt, tôi xin được khuyến khích các thầy cô giáo xây dựng video ghi lại nội dung cần giảng để người học có thể xem trước (thậm chí có thể xem đi xem lại nhiều lần). Hiện có nhiều công cụ miễn phí như Loom, hay được tích hợp sẵn trong phần mềm Microsoft PowerPoint, có thể giúp các thầy cô làm bài giảng bằng video rất dễ dàng. Những việc nêu trên hướng đến mục đích là để người học có thể chủ động học trước, nghe giảng trước, tùy theo điều kiện thời gian và sức khỏe của mình.
– Nếu làm được các bước trên, chúng ta có thể thay đổi được kịch bản dạy – học trực tuyến của mình. Theo đó, thầy cô có thể sử dụng các buổi học online bấy lâu nay (dưới dạng livestream/video conference qua Zoom, Teams, Meets) cho việc giải đáp thắc mắc, trao đổi thảo luận, làm rõ những nội dung khó, phức tạp, cho người học làm bài tập áp dụng… Tức là thiên về tương tác, hỗ trợ, huấn luyện người học. Điều này không chỉ khiến cho người học hứng thú hơn, mà còn làm cho nội dung giảng dạy được đào sâu hơn, hiệu quả dạy – học được nâng cao, người học chủ động hơn với việc học của mình. Theo các khảo sát và nghiên cứu gần đây, mỗi phiên giảng online (livestream) chỉ nên kéo dài tối đa từ 30-45 phút. Nếu dài hơn thì cần có khoảng thời gian nghỉ cho người học để hạn chế tác hại tới mắt.
Thông tư số 09/TT-BGDĐT là văn bản mới nhất được Bộ GD&ĐT ban hành hướng dẫn các trường phổ thông và các trung tâm giáo dục thường xuyên tổ chức đào tạo trực tuyến. Thông tư này ra đời trong bối cảnh dịch Covid-19 cơ bản được kiểm soát và nhìn nhận về đào tạo trực tuyến đã đầy đủ hơn.
Điểm mới của Thông tư là trao quyền tự chủ rất cao cho các trường về tổ chức đào tạo trực tuyến. Theo đó, người đứng đầu cơ sở giáo dục được quyền quyết định hình thức tổ chức dạy học trực tuyến hỗ trợ dạy học trực tiếp; tổ chức dạy học trực tuyến thay thế dạy học trực tiếp tại cơ sở giáo dục trong thời gian học sinh không đến trường để học tập vì lý do bất khả kháng.
Tinh thần của Thông tư này cho thấy sự công nhận và vai trò tương đồng của giảng dạy trực tuyến và trực tiếp. Đây là điểm rất quan trọng để có thể triển khai dạy học trực tuyến đúng bản chất, phát huy hiệu quả và tính ưu việt của giảng dạy trực tuyến.
Các cơ sở giáo dục sẽ được chủ động xây dựng kế hoạch đào tạo, trong đó có dạy học trực tuyến và các cơ chế khuyến khích, hỗ trợ giáo viên trong việc tổ chức dạy học trực tuyến. Vì dạy học trực tuyến đòi hỏi đầu tư về công sức, nguồn lực rất lớn; nên nếu không có cơ chế khuyến khích, đầu tư để giáo viên tích cực tham gia thì sẽ rất khó phát huy được tính ưu việt và khía cạnh tích cực của giáo dục trực tuyến.
Sự tham gia của giáo viên được thể hiện qua việc xây dựng bài giảng điện tử, học liệu điện tử, kịch bản tương tác trong các buổi học trực tuyến, thiết kế các hoạt động kiểm tra đánh giá trực tuyến… Những nội dung này đều đỏi hỏi nỗ lực lớn của giáo viên. Đó là thuận lợi nổi bật mà Thông tư mang lại cho các cơ sở giáo dục.
Tuy nhiên, với tính mở và trao quyền chủ động cao như vậy, trách nhiệm của người đứng đầu cơ sở giáo dục là rất quan trọng. Mọi sự thay đổi đều kéo theo thách thức và đòi hỏi quyết tâm cao. Trên thực tế, để chuẩn bị và giảng dạy trực tuyến hiệu quả, đòi hỏi giáo viên phải có kỹ năng sư phạm mới (liên quan tới việc sử dụng công nghệ, áp dụng phương pháp giảng dạy tích cực); có công cụ hỗ trợ hiện đại; phải có nhận thức đúng về nội hàm và vai trò của dạy học trực tuyến.
Một thách thức khác xuất phát từ phía người học. Dạy học trực tuyến đòi hỏi sự chủ động, tự giác và tích cực cao của người học, vốn là tồn tại khá phổ biến trong giáo dục nhà trường hiện nay. Đây là điều không dễ khắc phục trong một sớm, một chiều mà cần được hình thành ngay từ chính những hoạt động giảng dạy trực tiếp.
Đặc biệt, cần phải nhấn mạnh vai trò của người đứng đầu nhà trường trong triển khai dạy học trực tuyến. Không chỉ chịu trách nhiệm ra quyết định về cơ chế, kế hoạch, phương thức, nội dung đào tạo trực tuyến cho các môn học ở đơn vị mình, mà người lãnh đạo còn phải là người truyền cảm hứng, gương mẫu dẫn đầu trong thực hiện giảng dạy trực tuyến. Hiệu trưởng phải là người hiểu rõ nhất tại sao phải dạy học trực tuyến và những lợi ích và dạy học trực tuyến có thể mang lại cho hoạt động đào tạo của nhà trường.
Hiện nay, xu thế về giáo dục kết hợp (blended learning) đang được áp dụng phổ biến và chứng minh được tính ưu việt trong thực hiện triết lý giáo dục cá thể hóa. Bản chất của giáo dục kết hợp là sự kết hợp hài hòa, hiệu quả giữa đào tạo trực tuyến và đào tạo trực tiếp.
Đào tạo trực tiếp sẽ gặp khó khăn trong việc đáp ứng nhu cầu học tập, năng lực học tập đa dạng và có nhiều khác biệt giữa các học sinh trong lớp (nhiều người học với năng lực, khả năng học tập, mục tiêu học tập khác nhau, nhưng phải cùng tham gia vào một thời khóa biểu; tiếp nhận cùng phương pháp giảng dạy, nội dung giảng dạy…).
Đào tạo trực tuyến khắc phục được hạn chế này. Bằng cách truy cập vào các nội dung dạy học trên các nền tảng quản lý học tập trực tuyến (LMS) do giáo viên cung cấp, người học có thể học tập bất kỳ ở đâu, bất kỳ khi nào, phù hợp với khả năng tiếp nhận và điều kiện học tập.
Xin chia sẻ với các thầy cô về khó khăn này. Đây cũng là tình trạng khá phổ biến trong dạy học trực tuyến tại Việt Nam trong thời gian qua. Theo tôi, nguyên nhân khách quan là các thầy cô phải chuyển đổi trạng thái giảng dạy từ trực tiếp sang trực tuyến một cách khá đột ngột; do đó không có sự chuẩn bị sẵn sàng về kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm trong tổ chức và quản lý lớp học trực tuyến. Ngoài ra, các hạn chế về điều kiện về cơ sở vật chất, đặc biệt là đường truyền internet… khiến các ý tưởng thúc đẩy học tập tích cực gặp nhiều khó khăn khi thực hiện… Về nguyên nhân chủ quan: bài giảng, thời khóa biểu dạy học trực tuyến hiện nay được chuẩn bị giống như với giảng trực tiếp trên lớp; phần nhiều giáo viên vẫn chỉ sử dụng công cụ trực tuyến để thay thế hình thức dạy trên lớp chứ chưa tích hợp sử dụng nhiều công cụ trực tuyến khác nhau để thúc đẩy tương tác, sự tham gia tích cực của người học vào các hoạt động học tập… Để thúc đẩy sự gắn kết và tham gia tích cực của người học, ngoài tổ chức dạy học trực tuyến theo thời gian thực (livestream qua Zoom, Teams …), các thầy cô rất nên xây dựng một số nội dung giảng dạy dưới dạng video, đặc biệt là các nội dung liên quan đến lý thuyết, tổng quan. Sau khi biên tập kỹ và hoàn thiện, chúng ta đưa các video hoặc đường dẫn tới video này lên hệ thống quản trị học tập LMS để người học có thể chủ động tiếp cận và học tập. Bên cạnh đó, chúng ta có thể nghiên cứu sử dụng, áp dụng các công cụ, phần mềm hỗ trợ giảng dạy trực tuyến có tính tương tác cao để tổ chức các hoạt động dạy và học tương ứng (ví dụ: Microsoft Sway, Nearpod, FlipGrid, Kahoot, Quizizz, Mentimeter, …). Và cuối cùng, hãy cố gắng thực hiện các hoạt động tuyên dương, khuyến khích, ghi nhận sự tham gia tích cực của người học để thúc đẩy tinh thần và ý thức tự giác học tập của người học. Sự khuyến khích, ghi nhận kịp thời của thầy cô sẽ tạo động lực tích cực cho người học. Đánh giá trực tuyến đòi hỏi sự tự giác, trung thực rất cao từ phía người học. Bên cạnh đó, cũng cần có những giải pháp công nghệ cao mới có thể kiểm soát được. Do đó, ở phạm vi của giáo viên, thầy cô có thể áp dụng công cụ đánh giá trực tuyến (như: Quizzizz, Kahoot …) để thiết kế các bài kiểm tra, đánh giá có tính tương tác, phục vụ cho hoạt động đánh giá quá trình (formative assessment). Có nghĩa là lồng ghép hoạt động kiểm tra đánh giá với hoạt động dạy – học trực tuyến, để nắm bắt tiến độ học tập và sự tiến bộ của người học. Kết quả của đánh giá quá trình còn giúp thầy cô giáo liên tục cải tiến và nâng cao chất lượng dạy học. Trong bối cảnh giáo dục phổ thông, hoạt động kiểm tra, đánh giá trực tuyến nên được thiết kế dưới dạng “game hóa” (gamification) để hấp dẫn, thúc đẩy tính tích cực của người học. Để triển khai dạy học trực tuyến hiệu quả, 3 nguồn lực quan trọng các cơ sở giáo dục cần bảo đảm, đó là: Thứ nhất: Về con người, cần chuẩn bị cho các thầy cô giáo sẵn sàng về nhận thức, kỹ năng, kiến thức để tổ chức dạy học trực tuyến. Mọi sự thay đổi trong giáo dục nên được bắt đầu từ người thầy. Thứ hai: Về hạ tầng, các trường cần đầu tư trang thiết bị, công nghệ phù hợp. Đặc biệt là trang thiết bị để hỗ trợ giáo viên xây dựng nội dung giảng dạy, áp dụng phương pháp giảng dạy mới, thiết kế các hoạt động kiểm tra đánh giá mới… Thứ ba: Về chính sách, các trường nên xây dựng cơ chế công nhận, ghi nhận nỗ lực của giáo viên trong dạy học trực tuyến; cơ chế hỗ trợ về tài chính và quy đổi khối lượng giảng dạy khi giáo viên tham gia giảng dạy trực tuyến. Dạy học trực tuyến có thể áp dụng trong tất cả các bối cảnh xã hội, không chỉ khi đối phó với dịch bệnh và các tình huống bất thường khác. Hình thức phổ biến nhất nên là: các nhà trường xây dựng hệ thống quản lý học tập (LMS) để cung cấp học liệu, bài giảng video, hoạt động đánh giá quá trình cho người học. Theo đó, người học có thể chủ động học tập theo khả năng và điều kiện của mình. Giáo viên có thể giảm tải các nội dung giảng dạy mang tính chất lý thuyết thông qua cung cấp trước cho người học các bài giảng dưới dạng video (một video bài giảng có thể áp dụng cho nhiều lớp học khác nhau). Hệ thống LMS còn thúc đẩy sự gắn kết và tương tác giữa người học và giáo viên thông qua các tương tác trực tuyến trên hệ thống (chat, forum,…). Như vậy, dạy học trực tuyến đóng vai trò bổ trợ, tăng cường cho dạy học trực tiếp. Điều quan trọng là cách kết hợp này giúp nâng cao hiệu quả đào tạo, giúp người học chủ động và có nhiều hứng thú hơn trong việc học. Áp dụng theo phương thức này tức là các thầy cô đang triển khai việc dạy học theo tiếp cận giáo dục kết hợp. Xem toàn văn buổi giao lưu (có trả lời của các khách mời : https://giaoducthoidai.vn/gltt/giao-luu-truc-tuyen-day-hoc-truc-tuyen-canh-cua-mo-ra-the-gioi-ZTlq4pXMg.html
